Notes
Signalons, sans prétention exhaustive : N. Housley (éd.), Crusading in the Fifteenth Century. Message and Impact, Houndmills-Basingstoke (Hampshire), Palgrave Macmillan, 2004 ; N. Bisaha, Creating East and West: Renaissance Humanists and the Ottoman Turks, Philadelphie, University of Pennsylvania Press, 2004 ; F. Cardini, « Sacro e menzogna. Crociata e propaganda antimusulmana nell’età di Pio II », dans L. Secchi Tarugi (éd.), Il sacro nel Rinascimento, Florence, Franco Cesati editore, 2000, p. 631-659 ; D. Banks et M. Frassetto (éd.), Western Views of Islam in Medieval and Early Modern Europe: Perception of Other, New York, St. Martin’s Press, 1999 ; L. F. Smith, « Pope Pius’s Use of Turkish Atrocities », The Southwestern Social Science Quarterly, vol. 46, 1966, p. 407-415 ; C. A. Patrides, « “The bloody and Cruell Turke”: The Background of a Renaissance Commonplace », Studies in the Renaissance, vol. X, 1963, p. 126-135 (l’article analyse ces préjugés dans des textes anglais des xvie et xviie siècles).
E. S. Piccolomini entre au service de l’empereur d’Allemagne Frédéric de Habsboug (il n’est pas encore couronné) en 1442, comme secrétaire à la chancellerie. Il deviendra par la suite un conseiller apprécié, mais pas toujours écouté, de son maître, et conservera des liens avec celui-ci pendant son cardinalat et jusqu’à son avènement au pontificat en 1458.
Cette négociation, menée entre les délégués grecs et le pape Eugène IV, à Ferrare d’abord puis à Florence, aboutira à un décret d’union (6 juillet 1439) des Églises grecques et latines. Le décret sera désavoué dès le retour de la délégation à Constantinople. Outre une aide financière pour la défense de la capitale byzantine, Eugène IV suscitera une campagne militaire qui aboutira au désastre de Varna, face aux Turcs. Voir F. Cardini, « Le concile de Ferrare et la croisade », Cahiers de recherches médiévales et humanistes, no 1, 1996, p. 45-52. Sur le concile d’union de Florence, quelques vues d’ensemble dans J. Chélini, Histoire religieuse de l’Occident médiéval, Paris, Hachette, « Pluriel », 1991, p. 552-557.
Pii II P. M. olim Æneæ Syluii Piccolominei Orationes politicæ et ecclesiasticæ, éd. J. D. Mansi, Lucæ, 1755-1759, pars i, p. 11 : « Magnum est imperium Turcorum, ingentes Asiaticorum vires, et opes ipsæ florentissimæ, qui ex Asia in Europa imperium prorogarunt, totamque Græciam occuparunt tanquam Trojanæ cultores ruinæ, quos Græcia pellere non unius civitatis aut dominii, sed totius esset Christianitatis opus. » (Oratio habita Basileæ pro loco eligendo ad œcumenicum concilium cum Grecis celebrandum, p. 5-34)
Enee Silvii Piccolominei De Europa, ed. Adrianus van Heck, Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, 2001, p. 71 (§ 29) : « tantum [est] spacium, quod Europam Asiamque disterminat ».
Se succèdent : Mourad Ier (1360-1389), Bayezid Ier (1389-1402), Mehmet Ier (1413-1421), Mourad II (1421-1451), Mehmed II (1451-1481).
Sur la rive sud du Danube (aujourd’hui en Bulgarie).
Varna, qualifiée par les historiens de l’Europe de l’Est de « bataille des siècles » rappelait la défaite à Nicopolis, le 23 septembre 1396, face aux Ottomans, d’une armée de plusieurs milliers de croisés.
Piccolomini considère d’ailleurs la défaite comme un effet de la justice divine, car certains chrétiens ne sont venus se battre que pour un butin, une solde ou la gloire. Voir R. Wolkan, « Der Briefwechsel des Aeneas Silvius Piccolomini », dans Fontes Rerum Austriacarum : Diplomataria et Acta, vol. 67, Vienne, 1912 [comprenant les lettres d’E. S. Piccolomini de 1447 à 1450], p. 72-77 (lettre du 25 novembre 1448 à Nicolas V).
N. Agapiou, « Enea Silvio Piccolomini et les Grecs », dans Pio II umanista europeo (Atti del XVII Convegno Internazionale, Chianciano-Pienza, 18-21 juillet 2005), Florence, Franco Cesati editore, 2007, p. 145-164.
Voir K. Pajorin, « I primordi della letteratura antiturca in Ungheria e Pio II », dans Pio II umanista, ouvr. cité, p. 815-827.
Enee Siluii Piccolominei Epistolarium seculare, complectens De duobus amantibus, De naturis equorum, De curialum miseriis, post R. Wolkan iterum recognouit edidit Adrianus van Heck, Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, 2007, p. 473 : « murus eius [religio christiana], qui est Hungaria ».
F. Cardini, « Sacro e menzogna. Crociata e propaganda antimusulmana nell’età di Pio II », dans L. Secchi Tarugi (éd.), Il sacro nel Rinascimento, Florence, Franco Cesati editore, 2000, p. 643. La lettre est du 20 mars 1451.
R. Wolkan, art. cité, vol. 68, p. 199 (lettre du 12 juillet 1453 à Nicolas V) : « […] proh pudor ab effeminatis Turchis inclitam urbem Constantinopolim capi permittimus. »
A. Pertusi, La caduta di Costantinopoli. Le testimonianze dei contemporanei. L’eco nel mondo, Milan, Fondazione L. Valla-A. Mondadori, 1976, vol. 1, introd. p. xiii.
M. Meserve, « Italian Humanists and the Problem of the Crusade », dans N. Husley, Crusading in the Fifteenth Century, ouvr. cité, p. 16-17.
R. Wolkan, art. cité, vol. 68, p. 189-202.
Ibid., p. 199 : « populum omnem gladio extinxit […] quadraginta et amplius milia personarum illic occisa referuntur ». S. Runciman (The Fall of Constantinople 1453, Paris, Tallandier, 2007) établit à 4 000 le nombre des victimes (p. 217).
R. Wolkan, art. cité, vol. 68, p. 200 : « doleo infinitas sanctorum basilicas opere mirando constructas vel ruine vel spurcitie Mahometi subjacere. quid de libris dicam, qui illic erant innumerabiles, nondum Latinis cogniti ? heu, quot nunc magnorum nomina virorum peribunt ? secunda mors ista Homero est, secundus Platoni obitus. ubi nunc philosophorum aut pœtarum ingenia requiremus ? extinctus est fons musarum, utinam tantum nobis superaret ingenii, ut hanc calamitatem dignis vocibus deplorare possemus. » Si toutes les églises ne furent pas détruites, la plupart des livres furent brûlés (S. Runciman, ouvr. cité, p. 216-217).
R. Wolkan, art. cité, vol. 68, p. 201 : « nos in Europa in nostro solo, inter Christianos potentissimam urbem, orientalis imperii caput, Grecie columen, litterarum domicilium ab hostili manu sinimus expugnari. iam regnat inter nos Mahometus. iam nostris cervicibus imminet Turcorum gladius. »
Ibid., p. 209 : « bellum viris, non litteris intulerunt ».
Ibid., p. 209-210 : « nunc sub Turchorum imperio secus eveniet, sevissimorum hominum, bonorum morum atque litterarum hostium […]. in libidinem provoluti sunt, litterarum studia parvi faciunt, incredibili fastu superbiunt. »
N. Bisaha, Creating East and West…, ouvr. cité, p. 74 (Chapter 2. The New barbarian). L’auteur, à la suite de cette citation, commente : « While the theme here is clearly religious, the symbolism of the language is eerily similar to that of humanists describing the Turks’ culture as one of darkness, versus the splendor of (Western) freedom and enlightenment [lumières]. »
E. S. Piccolomini, De Europa, ed. Adrianus van Heck, Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, 2001, p. 62-63 (§ 20-21) : « sed illorum origo ex Chreta atque Italia fuit ; Turcorum gens scythica et barbara est. » Les Scythes, originaires d’Iran, peuplaient dans l’Antiquité les steppes au nord de la mer Noire.
R. Wolkan, art. cité, vol. 68, p. 281 : « nam quid est, quod nos de lege divina servemus ? que civitas non admittit usuras ? quis jejunat, quis festos dies religiose colit ? quot falsa testimonia, quot perjuria, quot adulteria dietim admittuntur ? […] nec parentes honoramus nec filios honesta docemus. in dominos rebelles, in servos superbi sumus. avaritie omnes studemus, libidinum sequimur, voluptati servimus. innocentie nullus est cultus. quid mirum, si furor domini supra nos excitatus Turchum elevat et inimici gladium super cervices nostras extendit ? » (Lettre écrite à trois mois de la chute de Constantinople.)
Le texte est édité par A. van Heck dans E. S. Piccolomini, Carmina, Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, 1994, p. 217-225.
Sur l’avancée turque dans les Balkans, voir : M. Spremič, « I Balcani e la crociata (1455-1464) », dans Il sogno di Pio II e il viaggio da Roma a Mantova, Florence, Olschki, 2003, p. 481-502.
Il s’agit de toute la zone maritime jusqu’à l’Hellespont (détroit des Dardanelles) correspondant à la Thrace et à la Macédoine.
E. S. Piccolomini, De Europa, ouvr. cité., p. 59 (§ 18) : « post quos [Bulgaros] loca maritima uersus meridiem ad Hellespontum usque Romania est, natio greca, quamuis olim barbara fuerit, et iterum nostro tempore deleto Grecorum imperio dominantibus Turcis in barbariam redit. »
Enea Silvio Piccolomini, Lettere scritte durante il cardinalato (1456-1457), Ettore Malnati (éd.), Brescia, Marco Serra Tarantola, 2007, lettre 81 : « Neque enim rex est in orbo Christiano apud quem plus auctoritatis quam apud te sit. » Peu après la chute de Constantinople, Flavio Biondo écrit deux textes où est affirmée la nécessité de la croisade : De expeditione in Turchos, dédié à Alphonse d’Aragon, et De origine et gestis venetorum (1454).
De Europa, ouvr. cité, p. 62-63 (§ 20-21) : « sed illorum origo ex Chreta atque Italia fuit ; Turcorum gens scythica et barbara est […] [Turci] gens truculenta, ignominiosa et in cunctis stupris ac lupanaribus fornicaria. comedit que ceteri abominantur : iumentorum, luporum et uulturum carnes. »
Hérodote et Eschyle (Les Perses) identifiaient de même l’Asie comme le continent des barbares, par opposition à la Grèce civilisée : voir F. Cardini, Europe et islam. Histoire d’un malentendu, traduit de l’italien par J.-P. Bardos, Paris, Seuil, 2002 (édition italienne, 2000), p. 209-210.
Aeneae Sylvii Piccolominei Senensis qui post adeptum Pontificatum Pius eius nomini Secundus appelatus est, opera quae extant omnia… / Basileae / ex officina Henricpetrina, 1571, p. 681 (Oratio Aeneae de Constantinopolitam Clade, et bello contra Turcos congregando) : « Et quamuis sub miti coelo et mundiori terra per tot secula parumper excultam se praebuerit, sapit tamen adhuc multum pristinae deformitatis, neque omnem Barbariem detersit. Carnes adhuc equorum, uesontium, uulturumque comedit, libidini seruit, crudelitati succumbit, literas odit, humanitatis studia persequitur. » Enea utilise, dans les deux textes, les informations tirées de la Cosmographia d’un géographe latin, Aethicus Ister (ve-vie siècle). Sur l’exploitation qui est faite de la cruauté des Turcs lors de la prise de Constantinople, voir L. F. Smith, « Pope Pius II’s use of Turkish Atrocities », The Southwestern Social Science Quarterly, vol. 46, 1966, p. 104-115.
Sur les Scythes, leur image dans l’Antiquité et l’exploitation qu’en fait Pie II dans l’Asia, voir M. Meserve, « From Samarkand to Scythia: Reinventions of Asia in Renaissance Geography and Political Thought », dans Pius II ‘el più expeditivo pontefice’, p. 13-39.
Cité par M. Meserve, « Italian Humanists and the Problem of the Crusade », dans Crusading in the Fifteenth Century, ouvr. cité, p. 186 : « Eo enim omnis indignitas ducenda est indignior, quo ab indignioribus infertur hominibus ; si homines quidem potius quam efferatae prorsus et truculentissimae quaedam belluae Turci sunt appellandi, cum nihil in se humanitatis habeant praeter hominis figuram… » L’auteur explique que les humanistes, en opérant des citations sélectives à partir des sources médiévales et byzantines à leur disposition, ont produit « a portrait of the Turks as savage invaders, ‘bursting through’ the Caspian Gates in a suggestively catastrophic manner » (p. 29).
Carmina, p. 157-158, v. 1-4 ; v. 19-23 : « Turche, paras alte subuertere menia Rome / et Christi legem perdere posse putas. / it Pius at contra : reges capere arma ducesque / ocius hortatur. sunt pia uota Pii […] nulla noue legis, nulla est reuerentia prisce, / nec Moysi recipit nec tua uerba, Iesu. / tercius ex alto Mahumetes missus olympo / creditur et flatu non caruisse tuo. / sed quenam probitas gentis ? que legis honestas ? (In Mahumetem perfidum Turchorum regem). » Ce poème, non daté, pourrait avoir été écrit à l’époque du congrès de Mantoue, quand se faisait sentir pour Pie II l’urgence de la croisade.
Epistola, dans L. D’Ascia, Il Corano e la tiara. L’Epistola a Maometto II di Enea Silvio Piccolomini (papa Pio II), Bologne, Pendragon, 2001, p. 236 : « [nobis] sola cura est servandæ et ampliandæ fidei domini nostri Jesu ».
Ibid., p. 271 : « Rationi arma obiecit, iubens ne quispiam de sua lege disputaret neve rationem quaereret : in eum, qui contra niteretur, ferro vindicandum esse. Atque huiusmodi vallo suam legem callidus veterator communivit. Sed non est hic adamantinus murus, neque ferreus, neque ex vivo lapide : fragili materia est. Creta et luto munita domus facile oppugnabitur, neque resistet telis nostris : facile ruunt edificia in arena fundata. »
Pii II, Commentarii rerum memorabilium que temporibus suis contigerunt, editi ab A. van Heck, 2 vol., Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, 1984, vol. 2, X, 24, p. 616-617 : « certa res est nostro demum seculo ad christianas manus Gebeltarum rediisse et, ubi fuere Maumethis templa, nunc ecclesias diuine pietati dicatas esse et multos ex christianis habitatores eo confluxisse. »
Haut de page